U potrazi za sopstvenim poreklom: Nova slika evolucije Homo sapiensa

Jednostavna i elegantna teorija skorog afričkog porekla već decenijama sedi na tronu naučnog konsenzusa o postanku modernog čoveka. Međutim, odavno je izazvana jednom smelom idejom koja u poslednje vreme dobija na kredibilnosti – teorijom multiregionalnog porekla Homo sapiensa

Piše: Nevena Grubač, za prvi broj časopisa Odiseja

Decenijama je naučni konsenzus o postanku modernog čoveka smeštao njegov evolutivni koren na istok afričkog kontinenta, a njegovu starost procenjivao na oko 200.000 godina. Dva najstarija i najvažnija fosila Homo sapiensa pronađena su upravo u Etiopiji. Obimno istraživanje mitohondrijalne DNK današnje svetske populacije, sprovedeno 2000. godine u Švedskoj, otkrilo je da je moderni čovek potomak veoma konkretne grupe hominida koja je evoluirala u podsaharskom pojasu Afrike pre oko 170.000 godina.

Odatle, čovek se raširio po ostatku kontinenta, a kasnije i sveta, u masovnom egzodusu od pre pedesetak milenijuma.

Ovome nas uči elegantna, u antropološkim krugovima naširoko prihvaćena teorija tzv. skorog afričkog porekla. Osim egzaktnih dokaza kojima obiluje, pomenuta teorija je privlačna i zato što se uklapa u paradigmu drveta – idealnog simbola ljudskog postojanja i razvoja, od ličnog do civilizacijskog.

Pronađen prvi ostatak Neandertalca u Srbiji

Međutim, kako to obično biva, i ovaj model je tokom godina imao više konkurenata, od kojih se najpoznatiji uobičajeno nazivao teorijom multiregionalnog porekla modernog čoveka. Mada su njeni ekstremniji oblici danas u velikoj meri napušteni, nakon više od trideset godina relativno neprimećenog postojanja, ova teorija je opet u fokusu javnosti, i to najpre zaslugom jednog naučnog rada u časopisu Nature, pod nazivom „Da li je naša vrsta evoluirala u razdvojenim populacijama širom Afrike, i zašto je to važno?“.

U pitanju je velika studija koja predlaže drugačiju sliku evolucije Homo sapiensa: uzevši u obzir relevantne ostatke raznih vrsta hominida, podatke masovnih genetičkih istraživanja – što sadašnje populacije, što samih fosila – i od ranije poznatu policentričnu hipotezu nastanka modernog čoveka, ovaj naučni rad zagovara teoriju da je današnji čovek evoluirao ne na jednom mestu i od jedne specifične grupe praljudi, već da je nastajao širom čitavog afričkog kontinenta, u grupama populacija koje su bile međusobno ispreplitane i povezane.

Naučnici koji su učestvovali u izradi studije smatraju da je razvoj mnogih naučnih polja, uključujući genetiku i paleoantropologiju, tokom prethodnih godina ukazao na to da klasična teorija skorog afričkog porekla postaje neodrživa.

Lobanja iz Džabel Irhuda

Davne 1960. godine, radeći u rudniku barita danas poznatom kao Džebel Irhud, lociranom stotinak kilometara zapadno od Marakeša, slučajni heroj, rudar, ni ne znajući da kopa kroz osam metara krečnjačkih naslaga iz doba pleistocena, u zidu pećine koju je raskopavao pronalazi ono što je čak i prepoznao kao ljudsku lobanju. Nemajući vremena da se njome bavi, daje je inženjeru, koji je na neko vreme zadržava kao suvenir.

Nedugo potom, lobanja konačno stiže u Univerzitet u Rabatu, glavnom gradu Maroka, gde momentalno rasplamsava znatiželju arheologa. Tokom naredne decenije, nekoliko marokansko-francuskih ekspedicija podrobnije istražuje nalazište i fosile klasifikuje kao ostatke Neandertalca, najmlađeg čovekovog rođaka, i njihovu starost procenjuje na 40.000 godina. Ubrzo potom, Džebel Irhud gubi se iz očiju naučne javnosti.

Skoro 45 godina nakon originalnog iskopavanja, uveren da marokanska pećina krije više nego što znamo, i želeći da precizno locira mesto na kome je fosil pronađen, Žan-Žak Ublan, paleoantropolog sa Instituta za evolucionu antropologiju „Maks Plank“, uspeva da dobije sredstva za još jednu ekspediciju na nekada čuvenom nalazištu. Nakon deset godina upornog kopanja, rezultati su fascinantni, i Ublan ih objavljuje u časopisu Nature 2017. godine.

KAKO JE OTKRIVEN, KAKO JE ŽIVEO A KAKO NESTAO SA LICA ZEMLJE NAJMLAĐI SRODNIK MODERNOG ČOVEKA – NEANDERTALAC?

Raščišćavajući decenijske naslage starog rudnika pretvorenog u arheološko nalazište, članovi ekspedicije uspeli su da pronađu kosti koje su pripadale grupi petoro hominida za koje se veruje da su živeli u ovoj pećini. Istovremeno, osim ljudskih fosila, u naseobini je nađeno i primitivno obrađeno kamenje, koje je procesom oštrenja najverovatnije pretvarano u oružje i oruđe. I jedni i drugi nalazi su prošli kroz proces datiranja, i njihova starost je utvrđena na neverovatnih 310.000 godina, a ostaci hominida, prethodno smatranog Neandertalcem, identifikovani su kao Homo sapiens.

Ovi revolucionarni nalazi smeštaju nastanak modernog čoveka u mnogo dalju prošlost na kalendaru ljudske evolucije: starost Homo sapiensa je porasla za više od sto hiljada godina. I kao da to nije bilo dovoljno, osim vremena, mesto pronalaska fosila takođe je unelo pometnju u redove zagovornika naširoko prihvaćene teorije o poreklu čoveka.

S obzirom na to da su pronađeni na severozapadu Afrike, a da se većina naučnika slagala u tome da je istok kontinenta najverovatnija kolevka modernog čoveka, ovi novootkriveni fosili nas suočavaju sa poteškoćom smeštanja stvari u postojeći kalup.

Upravo je ovo mesto gde na scenu stupa ne nova, ali sveže razbuđena teorija o multiregionalnom poreklu, vraćena u fokus nedavno datiranim fosilima iz Džabel Irhuda, kao i prethodno navedenom studiom, koja smatra da poseduje metod kojim bi se sve kockice, koliko god neobično i nasumično delovale, još jednom mogle sklopiti u smislenu strukturu.

Teorija multiregionalnog porekla

U konstelaciji novih fizičkih dokaza koje posedujemo, konvencionalno skoro afričko poreklo naprosto ne može biti model evolucije Homo sapiensa. Umesto kao plod jednog stabla, moderni čovek je nastao u bašti, a bašta je bila čitava Afrika.

Fosili različitih vrsta hominida, otkriveni širom kontinenta, poseduju različite kombinacije praistorijskih i modernih ljudskih karakteristika, od kojih je najupečatljiviji oblik lobanje. Ova teorija pretpostavlja da su svi ovi naizgled različiti fosili zapravo ostaci jedne te iste vrste – Homo sapiensa, koja je zapravo mnogo raznolikija nego što smo ranije smatrali.

Ukoliko je moderni čovek nastao na više mesta, u različito vreme, to bi objasnilo veliki diverzitet detalja u inače sličnim fosilima. Posmatrani kroz prizmu ove alternativne teorije, ostaci iz Džabel Irhuda imaju savršenog smisla.

ISTORIJA IZGUBLJENOG SVETA: KAKO SMO OTKRILI DINOSAURUSE?

Naime, različite grupe iste vrste ranih hominida živele su u različitim delovima Afrike, ali ne u potpunoj izolaciji jedne od drugih. Klimatski i geološki uslovi, koji su u to doba menjali izgled kontinenta, uticali su na to da ove grupe migriraju ka sličnim, ali optimalnijim lokacijama, u potrazi za hranom, vodom i skloništem. Tamo su se sretale, mešale, ali konačno ponovo razilazile, deleći usput gene, te dajući današnjim fosilnim ostacima genetičku varijabilnost i anatomske razlike.

Od ovih ranih hominida, rasprostranjenih po svim delovima Afrike ali fundamentalno nastalim od jedne vrste – vrlo moguće Homo erektusa ili vrste slične njemu – s vremenom je nastao Homo sapiens, u potpunosti lišen svog precizno lociranog evolutivnog korena i jedinstvene geografske lokacije koja ga je iznedrila.

Nađeni fosili ne pokazuju jednostavnu morfološku linearnu progresiju, već ukazuju na raznolikost jedne te iste vrste, nastalu mešanjem populacija naših predaka. Mi nismo endemska vrsta jednog jedinstvenog habitata, kažu zagovornici ove teorije – moderni čovek je lutalica, a njegova je kolevka ceo kontinent.

Sudar teorija

Marokanska lobanja ipak, smatraju drugi paleoantropolozi, nije dovoljan dokaz za odricanje od teorije skorog afričkog porekla i jedinstvene populacije predaka. Neki od njih, uključujući i Alison Bruks, profesorku sa Univerziteta „Džordž Vašington“, biraju da fosile klasifikuju kao protomoderne, a ne moderne ljude, ili čak kao neku od davno izumrlih, arhaičnih vrsta čoveka. Morfologija ostataka ih naprosto nije ubedila da je sever Afrike moguć kao jedan od poligona za evoluciju modernog čoveka.

U prilog konzervativnom pogledu na ljudsku evoluciju idu i mnoga istraživanja gena sadašnje populacije, koja sva ukazuju na to da je specifična grupa ranih hominida iznedrila Homo sapiensa negde duboko u Africi, jer upravo njeni današnji stanovnici imaju izrazit genetski diverzitet u odnosu na stanovnike ostatka sveta.

Ako su prvi ljudi nastali u Africi, logično je da će danas tamo ostati genetički raznovrsnije populacije u poređenju sa, recimo, stanovnicima Evrope, koji su se razvili iz samo jedne od grana naših afričkih predaka.

Međutim, antropolozi koji zagovaraju multiregionalno poreklo ove genetičke rezultate pravdaju naprosto većom afričkom bazičnom populacijom, klimom i geografskim diverzitetom, i pokušavaju da izdejstvuju testiranja DNK kako nalaza iz Maroka tako i današnje populacije, ali metodologijom za koju veruju da će doneti rezultate povoljne po njihov model. Na tome se i dalje radi. Fizičkih nalaza je sve više, ali i studija i radova zasnovanih na ovoj neobičnoj teoriji, koji je nedvosmisleno vraćaju nazad u naučni diskurs o nastanku čoveka.

U želji da sazna da li je nešto više od treptaja evolucije, fosila u prašini, čovečanstvo kleči na arheološkim nalazištima afričkog kontinenta, i pažljivo, istrajno i gotovo religiozno mekim četkicama skida sloj po sloj zemlje sa misterije sopstvenog porekla.

Ovaj tekst je originalno objavljen u prvom broju časopisa Odiseja